Psikiyatri Uzmanı Prof. Dr. Hakan Türkçapar, Trafikte kaza yapmış insanları düşünün. Kazaya karışan çabucak her sürücü kendisinin haklı olduğunu savunur, siyasi bir tartışmada çabucak herkes hiç görüşünü değiştirmeden kendi görüşlerinin doğruluğunu savunmaya devam eder, maçlarda hakemin aleyhine verdiği karara itiraz etmeyen bir taraftar yahut oyuncu çabucak hemen yoktur.
Neden insanların geneli böyledir sanki? Nasıl oluyor da beşerler çoklukla daima kendilerinin hakikat olduğunu, karşı tarafın yanlış olduğunu düşünürler? Bilişsel psikolojide çok bilinen bir durum olan “onaylama yanlılığı” ismi verilen bilişsel bir eğilim yüzünden. Onaylama yanlılığı; kendi varsayımlarımızı, yargılarımızı destekleyen delilleri daha çok arama ve görme, tam aksi yargılarımızla çelişen delilleri ise yok sayma, görmeme, çarpıtma, inkar etmektir. Bu kavramın bir öbür ismi da inançta ısrarcılıktır, yani bir defa bir şeye inandıktan sonra deliller çelişse bile birinci inancımızı sürdürmeye devam etmek.
PEKİ NEDEN OLUR?
Çünkü zihnimiz, belirsizlik ve çelişki istemez. Bir defa bir şeye inandıktan sonra bu inancı sürdürmeye eğilimliyizdir. İnandığımız şeylerin yanlışsız olduğunu göstermek, onları çürütmeye çalışmaktan çok daha kolay ve caziptir.
İnsan zihni, olgulardan yargılar çıkarıp daha sonra bu yargıları süratli bir formda karar verip uygulamaya programlıdır. Bu bize sürat kazandırır, günlük hayatı çok daha kolaylaştırır. Her olguyu sıfırdan hiçbir şey bilmiyor üzere, her seferinde yine kıymetlendirmek hem yorucu ve güç harcatan hem de vakit alan bir zihinsel süreç olarak insanın aktifliğini azaltır. İnsan beyni en az güçle en tesirli ve süratli halde karar vermek üzere çalışmaya programlıdır. İşte tam da bu sebeple bir durumla karşılaştığımızda bu önyargılarımızı destekleyen delilleri fark etme ve öne çıkarma eğilimindeyizdir. Doğrulama yanlılığının oluşumuna yol açan bir başka etken insanların, kendilerini haklı çıkararak inançlı hissetme motivasyonudur.
BİLİMSEL İSPATLARI VAR MI?
Yapılan pek çok bilimsel çalışmada, iştirakçilerin kendi inançlarını destekleyen bilgileri arama ve hatırlama olasılıklarının daha yüksek olduğu bulunmuştur. Olağan ki bu durum bir yandan da bu yanlılıklarımızı ve ön kabullerimizi pekiştirir; alternatif açılardan bakmamızı maniler.
YA ZİYANLARI?
Doğrulama yanlılığı, sadece ferdi ilgilerimizde değil, hayatın çabucak her alanında kendini gösteren bir önyargıdır. Doğrulama yanlılığı; yanlış inançların devam etmesine neden olabilir, siyasi kutuplaşmayı artırabilir ve hatta bilimsel yanılgılara yol açabilir.
Örneğin hastalar, tıbbi bir tedavi formülünün etkisizliğini gösteren araştırmaları yok sayabilir ve alternatif sistemlere yönelebilir ya da siyasal görüşlere sahip bireyler, kendi fikirlerine uymayan bir haberi kolay kolay reddederken, destekleyen bir haberle anında hemfikir olabilir. Tıpkı durum, ekonomik yatırımlardan bilimsel araştırmalara kadar uzanır. Bilim insanları, hipotezlerini desteklemeyen çalışmaları yayınlamama eğiliminde olabilir, hipotezlerini kanıtlamak için tekrar tekrar tıpkı mevzuyu çalışarak güçlerini boşa harcayabilir ve bazen bulguları çarpıtarak yorumlayabilirler.
Doğrulama yanlılığı; bilgiyi seçerken, yorumlarken, ararken ve hatırlarken tesirini hissettirir. Alakalarda ise bilhassa yıkıcı sonuçlar doğurabilir. Örneğin, bir kişi hakkında olumsuz bir yargıya sahip olduğumuzda, farkında olmadan onun kusurlarına odaklanabilir ve olumlu istikametlerini göz gerisi edebiliriz. Bu durum, yanlış anlamaların ve irtibat problemlerinin artmasına neden olabilir, hatta bağlantıların zedelenmesine yol açabilir.
